Текстот кој следи не го изразува личното мислење на МЕД туку е сиже од сета достапна литература до која имаме пристап и која е производ на бројни геолошки, хидролошки и биолошки истражувања во регионот.
Сезонските и повеќегодишните промени во водостојот на Преспанското Езеро се резултат на варијација во: [1] дотокот на вода од реките и подземните води, [2] количеството на врнежи, [3] степенот на испарување од езерото (евапорација) и [4] искористената вода за наводнување. Првите три фактори ги отсликуваат просечните климатски услови во водниот слив на езерото, бидејќи сите речни текови и подземните води се полнат од врнежите во езерскиот басен, односно во неговиот стрмен воден слив. Од друга страна пак, езерската вода е искористувана директно за наводнување, и индиректно, црпејќи ги подземните резерви преку бунари во трите држави уште од педесеттите години. Неретко како фактор се споменува и карстниот истек на езерото низ планината Галичица во Охридското Езеро, но утврдено е дека досегашниот волумен е стабилен кога нивото на водата се движи помеѓу 842–852 м.н.в. (до 50% од водата во изворите кај Св. Наум, и Тушемишта, Албанија, е со преспанско потекло и таа придонесува за околу 25% од вкупниот волумен на Охридското Езеро). Самиот релјеф на регионот не дозволува повисоко ниво на водата од 853 m, бидејќи во тој случај езерото почнува да се прелева во јужниот дел од Корчанската Котлина. Ова најверојатно не е значаен фактор бидејќи не постои никаква корелација помеѓу нивото на езерската вода и појавата на земјотреси кои би можеле да го променат количеството на карстен истек преку физичка промена на каналите под Галичица (Schriek & Giannakopoulos 2017a)[1].
Од четирите споменати фактори, евапорацијата се издвојува како клучен, бидејќи таа претставува природен пуферски систем кој ги ублажува промените. Степенот на евапорација директно зависи од површината на езерската вода, која пак варира со промените во водостојот. Така, при понизок воден столб езерската површина е помала[2], а со тоа и површината од која може да се случи испарувањето. Следствено, изгубената вода до одреден степен се надоместува преку неминовното намалување на испарувањето при спуштено ниво на езерската вода. Користејќи податоци од трите држави, Ван дер Шрик и Гијанакопулос (van der Schriek & Giannakopoulos 2017a)1се обиделе да одредат во која мера промените во евапорацијата, а со тоа и водостојот, се должат на споменатите фактори. Резултатите се комплексни и треба да се разгледуваат на две нивоа: сезонски и повеќегодишно. Сезонските промени во водостојот привлекуваат најголемо внимание, бидејќи тие се нагли и најочигледни, а со тоа и навидум најалармантни. Повеќегодишните, пак, се должат на суптилни, навидум незначителни промени чие кумулативно дејство може да биде огромно.
Сезонски најважни се просечните климатски услови, најдобро отсликани во количеството на врнежи. Сепак, мора да бидеме внимателни кога разгледуваме просечни вредности. Имено, доколку споредиме два различни периода, односно различни водни режими, од 1952/53-1977/78 наспроти од 1978/79-2003/04, нема да забележиме значителни разлики во просечните годишни количества на врнежи. Сепак, доколку просечните годишни вредности ги сведеме на просечни вредности за време на т.н. „влажен период“ во Преспа, односно од октомври до април, во периодот 1978/79-2003/04, веднаш се забележува значителното намалување на врнежите од година в година и зголемување на фреквенцијата на сушни години. Досега се покажало дека значителни сезонски зголемувања и намалувања на волуменот на езерото главно произлегуваат од зголемена преципитација, како во „влажната сезона“ 1962–63, односно од големи суши, како во 1974–78 и 1987–95 (Слика 1). Врнежите во целиот медитерански регион, пак, зависат од глобална климатска појава предизвикана од интеракцијата на Атлантскиот Океан со атмосферата, наречена северноатлантски осцилации. Сепак ова не го иззема човекот од одговорност, бидејќи неговите активности значително придонесуваат кон глобалните климатските промени!
Слика 1. Промени во водостојот на Преспанското Езеро од 1951-2020. Извор: УХМР
Повеќегодишните промени во водостојот упатуваат на сосема различен резултат. Додека разликата во водениот столб од октомври 2019 до денес (октомври 2020) директно произлегува од количеството врнежи во преспанскиот слив во периодот октомври 2019–март 2020, повеќегодишното намалување од 1951 година до денес се должи на друг фактор. Истражувањата на Ван дер Шрик и Гијанакопулос (van der Schriek и Giannakopoulos 2017a)1 укажуваат дека кумулативно од 1951 година најголем „виновник“ за намаленото испарување од езерото е наводнувањето, на што се должат 70% од загубата, додека пак на намалените врнежи, само 30%. Годишното количество вода искористена за наводнување е навидум скромно со само 0.003–0.006% од вкупниот волумен на езерото, но неговиот повеќедецениски ефект е значителен! Од друга страна, огромен број истражувања покажуваат дека климатските промени ќе предизвикаат прогресивно намалување на врнежите во целиот медитерански регион и зголемување на фреквенцијата на сушни години. Преспанското и Охридското Езеро заедно со медитеранските острови се издвојуваат како најранливи системи на овие идни промени, што значи дека сезонските промени во нивото на водата се на добар пат да станат повеќегодишни (Markovic et al. 2017)[3].
Како дел од комплексен геолошки систем, кој пак дополнително бележи брзи сезонски одговори на промени на климата, Преспанското Езеро најверојатно доживеало големи флуктуации дури и пред времето за кое ние имаме пишани податоци.
Потврда за историски промени во водостојот нудат геолошки и палеоеколошки истражувања кои испитуваат изотопи на водород и кислород, како и фосилизиран полен од некогашна вегетација, извлечени од седименти под езерото. За време на холоценот (последните 10.000 години) преспанско-охридскиот регион, па и целиот медитерански басен, добива релативно стабилни годишни количества на врнежи (Leng et al. 2013)[4], но ова се променило пред околу 1.000 години. Имено, промена во динамиката на изотопите и фосилниот полен укажуваат на намален водостој, а е особено интересно дека ова се поклопува со пронајдени археолошки наоѓалишта од крајот на Х и почетокот на ХI век. Овие градби се наоѓаат на 840–842 м.н.в. (Sibinović 1987)[5], односно на моменталното минимално познато ниво на кое се наоѓа езерото. Дополнително, Ефтими (Eftimi 2019)[6] споменува изграден пат или брана близу с. Долна Горица во Албанија, каде се наоѓа и најголемиот познат понор низ кој Преспанското Езеро истекува преку Галичица (Слика 2). Авторот верува дека ова е уште еден показател дека Преспанското Езеро може природно да доживее низок воден столб – појава со кој луѓето од тој регион се обиделе да се справат со изградба на брана за да го спречат истекот, а со тоа да си обезбедат траен риболов.
Слика 2. „Браната“ пред понорот Завир близу село Долна Горица во Албанија, видлива само при намален водостој. Извор: Eftimi 2019[6]
Изнесената состојба го усложнува конципирањето модели што ќе предвидат промени во водостојот на Преспанското Езеро. Мора да се земе предвид дека дури и она што е изнесено во овој текст се потпира на научни истражувања засновани на бројни извори на податоци чие собирање е ретко стандардизирано и подлежи на грешки. На пример, не постојат точно унифицирани извори на информации за водата искористена за наводнување, па тие морале да бидат реконструирани од пишани, па дури и усни извештаи, како и од индиректни проценки. Метеоролошките податоци, пак, се постандардизирани, но сепак нецелосни; метеоролошките станици се лоцирани на 850–1.000 м.н.в., но високопланинските локалитети околу езерото (до 2.400 м.н.в.) зафаќаат >60% од водниот слив. Во Македонија нема регистар на бунари во регионот, а во планот за управување на Преспанското Езеро нивниот број се проценува на 8.000–10.000. Згора на тоа, никој детално не ја мониторира динамиката на обработливите површини низ езерското крајбрежје.
Сепак, точното потекло и улога на браната/патот не е позната. Најтемелни истражувања на водостојот на Преспанското Езеро за време на последните 1.500 години спроведуваат Шрик и Гијанокопулос (Schriek & Giannakopoulos 2017b)[7]. Тие разгледуваат седименти наталожени под локалитетот Кула, копнен теснец помеѓу Големото и Малото Преспанско Езеро во Грција. Нивните резултати укажуваат дека во 700 година езерото е со висок водостој кој одговара на ладниот период низ кој поминал југозападниот дел на Балканскиот Полуостров од 500–900 година. Тогашната намалена евапорација и зголемената снежна покривка на планините директно придонеле за високото езерско ниво. Бргу потоа следи историски најниското ниво на водата за време на сушниот период од 900–1300/1450 година, познат глобално како „средновековна климатска аномалија“ со ниво на езерската вода слично на денешното од 845 m. Факторите најверојатно биле исти како денешните, но без дополнителното интензивно искористување на водата за наводнување. Потоа повторно доаѓа до заладување, период познат како „мала ледена доба“ од 1650–1840 година со зголемена влажност која трае до осумдесеттите години. Интересно е дека и истражувања на фосилните заедници од дијатомеи во Преспанското Езеро целосно ги потврдуваат овие податоци (Cvetkoska et al. 2014)[8]. Се чини дека најверојатно и без големи човечки интервенции овој комплексен геолошки систем го прави езерото особено подложно на големи варијации во нивото на водата. Сепак, тоа не значи дека човековиот удел е незначителен. Напротив, згора на сушниот период од 1980 година наваму, ние континуирано црпиме вода од езерото, што само придонесува дополнително кон овој за нас непријатен полуприроден феномен. Покрај тоа што зависат од езерската вода, секојдневните човечки активности во непосредна близина на езерото и неминовно го збогатуваат системот со неоргански и органски материи. Овој процес се нарекува еутрофикација и е дел од природното стареење на езерото[9], кој пак ние значително го забрзуваме. Намалувањето на езерската вода дополнително го забрзува овој процес, бидејќи истото количество на хранливи материи во помал волумен вода едноставно значи нивна поголема концентрација. Мониторингот на водата во езерото покажува дека нејзиниот квалитет е со средна вредност според Директивата за води на ЕУ, а трофичките анализи, пак, го сместуваат во мезотрофни до еутрофни акватични
Така, едно истражување на Каплан (Kaplan 2019)[11] на сателитски снимки од 2014 и 2019 година упатува на незначително зголемување на овие површини во Преспа. Сите овие информации, и многу други, се клучни за правење точни проценки и предвидувања за идните флуктуации во езерото. Прекуграничната местоположба дополнително ја комплицира ситуацијата, и токму затоа прв чекор за решавање на овој комплексен проблем е итна координација на трите држави преку функционално тело на прекуграничниот „Преспа Парк“ составено од претставници од трите држави. Како приоритет, потребно е да се воспостават правилници и бази според кои информациите ќе се собираат прекугранично и од сите вклучени и засегнати страни!
Поуката е јасна: природните климатски промени и оние предизвикани од човекот, како и директното искористување на водата за човечки потреби придонесуваат за колебања во нивото на водата на Преспанското Езеро. Сите ние треба почесто и поодговорно да размислуваме за нашите секојдневни активности и да покажеме свесност дека ниту една акција не проаѓа без реакција. Односно, нашето неодговорно однесување (од неодговорно отстранување смет, па сè до уништување на мочуриштата и другите влажни живеалишта, кои сепак сè уште го одржуваат езерото во живот) порано или подоцна ќе биде наплатено, во овој случај со многу скратена и блага пролет и сушни, долги лета, полни со непопустлива горештина на која не е навикнато нашето Преспанско Езеро. Во текот на долгата геолошка историја живиот свет се адаптирал на промени во климата, а со тоа и на живеалиштата, но човекот е дел од тој жив свет за само многу краток дел од таа геолошка историја (300.000 години наспроти скоро 4 милијарди години). Во кусиот период во кој сме присутни на планетата сме изградиле општества кои зависат од стабилните екосистеми во кои сме се нашле, но за градење на тие општества сме предизвикале промени во таквите системи, чии последици се глобални и веќе очигледни. Моменталното прашање за спас на Преспанското Езеро не се однесува само на спас на уникатните природни и културни вредности на Преспа, туку и на спас на начинот на живот кој ние сме го изградиле во овој систем. На крајот на краиштата, ова е единствениот начин на којшто ние знаеме да преживееме.
[1] Schriek, T. van der, & Giannakopoulos, C. (2017a). Reconstructing absolute water-level variability of Lake Prespa (SW Balkans) during the Medieval Climate Anomaly and ‘Little Ice Age’ from a prograding beach ridge complex: The Holocene. https://doi.org/10.1177/0959683617708449
[2] Ова зависи од батиметријата на езерото, односно релјефот под езерската вода. На пример, при првиот познат пад на нивото на водата Преспанското Езеро не доживeало значителен пад на површината на езерската вода, а со тоа и евапорацијата, едноставно поради стрмниот релјеф, особено од страната на планината Галичица. Батиметриските карти укажуваат дека при континуиран пад на нивото, наскоро следи застрмување на подводниот релјеф, односно одржување на слична езерска површина и покрај намалување на водниот столб, а со тоа дополнително забрзан губиток на вода.
[3] Markovic, D., Carrizo, S. F., Kärcher, O., Walz, A., & David, J. N. W. (2017). Vulnerability of European freshwater catchments to climate change. Global Change Biology, 23(9), 3567–3580. https://doi.org/10.1111/gcb.13657
[4] Leng, M. J., Wagner, B., Boehm, A., Panagiotopoulos, K., Vane, C. H., Snelling, A., Haidon, C., Woodley, E., Vogel, H., Zanchetta, G., & Baneschi, I. (2013). Understanding past climatic and hydrological variability in the Mediterranean from Lake Prespa sediment isotope and geochemical record over the Last Glacial cycle. Quaternary Science Reviews, 66, 123–136. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2012.07.015
[5] Sibinović, M. (1987). Ezera Prespansko i Ohridsko. The SRC & Agency of Water Resources of R. of Macedonia, Skopje.
[6] Eftimi, R. (2019). The catastrophic decrease of Prespa Lake—Result of natural or anthropogenic reason? Review of the Bulgarian Geological Society, 80, 215–217.
[7] Schriek, T. van der, & Giannakopoulos, C. (2017b). Reconstructing absolute water-level variability of Lake Prespa (SW Balkans) during the Medieval Climate Anomaly and ‘Little Ice Age’ from a prograding beach ridge complex. The Holocene, 1–11. https://doi.org/10.1177/0959683617708449
[8] Cvetkoska, A., Levkov, Z., Reed, J. M., & Wagner, B. (2014). Late Glacial to Holocene climate change and human impact in the Mediterranean: The last ca. 17ka diatom record of Lake Prespa (Macedonia/Albania/Greece). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 406, 22–32. https://doi.org/10.1016/j.palaeo.2014.04.010
[9] Хранливите материи се вметнуваат во мрежите на исхрана кои го сочинуваат екосистемот (на пр., фосфати –> планктон –> мали безрбетници –> риби). Повеќе хранливи материи може да поддржат повеќе жив свет, што значи создавање повеќе органска материја, која ќе се разгради и/или евентуално ќе се исталожи на езерското дно. При овој процес се искористува кислород, а тоа може да доведе до бескислородни услови, и воедно може да го оплитне езерото однатре.
[10] PSI Hydrobiological Institute – Ohrid. (2016). Lake Prespa Monitoring Report 2013-2016 (Macedonian Part) (p. 131) [Draft].
[11] Kaplan, G. (2020). Monitoring Changes in the Prespa Lake Watershed Using Remote Sensing Data. European Journal of Geosciences, 2(2), 15–23. https://doi.org/10.34154/202-EJGS-0202-15-23/euraass
Македонското еколошко друштво (МЕД) е здружение на граѓани, активно во областа на екологијата и заштитата на животната средина.
